حقوق فرزندان ناشی از ازدواج موقت؛ از خلاهای قانونی تا راه‌حل‌های اجرایی

مقدمه: نهاد ازدواج موقت زیر ذره‌بین عدالت کودکان

ازدواج موقت از ویژگی‌های فقه امامیه و قانون مدنی ایران است و در چارچوب شریعت اسلام، نهاد مشروعی محسوب می‌شود. با این حال، در تحلیل اجتماعی و حقوقی، آسیب‌پذیرترین گروه در این نوع ازدواج، کودکان حاصل از آن‌اند. پیش از تصویب قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱، هیچ الزام قانونی برای ثبت ازدواج موقت وجود نداشت، و در نتیجه بسیاری از کودکان حاصل از این نوع ازدواج‌ها بدون شناسنامه یا تابعیت رشد کردند. قانون جدید گرچه گام مثبتی در الزام ثبت برداشت، اما هنوز در زمینه حقوق کودک - نسب و نفقه تا حضانت و تابعیت - خلأهای جدی دارد.

ازدواج موقت در فقه امامیه؛ خوانشی اخلاقی و اجتماعی تازه

در منابع معتبر فقهی، ازدواج موقت یا «نکاح منقطع» عقدی است حقوقی که با ذکر مدت و مهر محقق می‌گردد. فقهایی همچون شهید مطهری تأکید دارند که هدف این عقد، پاسخ‌گویی به نیاز مشروع افراد فاقد امکان ازدواج دائم است، نه ابزار تنوع‌طلبی (مطهری، ۱۳۵۲، ص. ۵۵). وی ازدواج موقت را حربه‌ای برای مبارزه با فحشاء می‌داند و تاکید می‌کند که اگر با نیت صحیح انجام شود، موجب رشد اخلاقی جامعه خواهد بود. همچنین محمدحسین کاشف‌الغطاء آن را راه‌حل رحمانانه‌ای برای جوانان یا مسافران می‌داند (کاشف‌الغطا، ۱۳۶۶ق، ص. ۲۳).

ازدواج موقت در قانون ایران پذیرفته شده است و بررسی حقوق کودکان حاصل از آن، موضوعی کلیدی در نظام حقوق خانواده است.

از منظر حقوقی، مواد ۱۰۷۵ تا ۱۰۷۷ قانون مدنی چارچوب این عقد را تعیین کرده‌اند. ماده ۱۱۱۳ تصریح می‌کند که زن در عقد موقت حق نفقه ندارد مگر شرط شود. ماده ۱۱۳۹ نیز بیان می‌کند که طلاق مخصوص نکاح دائم است و در عقد موقت صِحّت ندارد. این تفاوت‌ها باعث شده ازدواج موقت از منظر حمایتی، فاقد ضمانت اجرایی در برابر حقوق کودک باشد (قانون مدنی، ماده ۱۱۱۳).

حقوق کودک در ازدواج موقت؛ از نسب تا رضاع

کودک در هر نظام حقوقی محور حمایت است؛ اما در ازدواج موقت، چند حوزه از حقوق کودک با چالش مواجه‌اند:

۱. نسب و شناسایی پدر

در ازدواج موقتِ ثبت‌نشده، اثبات نسب غالباً تنها با آزمایش DNA و شهادت ممکن است. ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی طفل زنا را به زانی ملحق نمی‌سازد، اما در نکاح موقت صحیح، نسب فرزند مشروع است. بسیاری از کودکان به دلیل عدم ثبت عقد از حق هویت محروم مانده‌اند. در یکی از پرونده‌های شعبه ۱۵۲ دادگاه خانواده تهران، مادر پس از انقضای صیغه به استناد چت‌های موبایلی توانست اتصال نسب فرزند به پدر را ثابت کند، اما سه سال تعویق در صدور شناسنامه، به محرومیت آموزشی کودک انجامید.

قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱، ثبت ازدواج موقت را در برخی موارد الزامی کرده و فرصت‌هایی برای استیفای حقوق کودکان ایجاد نموده است.

۲. نفقه؛ مسئولیت مالی فراموش‌شده

طبق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی، نفقه فرزندان بر عهده پدر است، حتی در نکاح موقت. با این حال در نبود اثبات نسب، مادرها از حق طرح دعوای نفقه محروم می‌شوند. در پرونده‌ای دیگر، دادگاه نفقه فرزند نکاح موقت را الزام کرد، هرچند ثبت در دفترخانه انجام نشده بود، بر مبنای دلایل فقهی مبسوط شیخ طوسی (طوسی، ۱۳۷۵ق، ج ۳، ص. ۴۳). این رأی در عمل نقطه عطفی در حمایت از کودکان بی‌ثبت تلقی شد.

۳. حضانت؛ حق یا تکلیف؟

فقهای امامیه حضانت را ترکیبی از حق و تکلیف می‌دانند. طبق ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی، حضانت تا هفت‌سالگی با مادر و پس از آن با پدر است (علامه حلّی، ۱۳۸۱ق، ج ۲، ص. ۳۷). در ازدواج موقت منقضی‌شده، مادر می‌تواند به استناد مصلحت طفل، درخواست استمرار حضانت کند. نمونه معاصر در دادگاه مشهد نشان می‌دهد مادری با استناد به افسردگی پدر و گزارش مددکاری توانست حضانت را حفظ کند.

کودکان حاصل از نکاح موقت همانند سایر کودکان از حقوقی مانند نسب، نفقه و حضانت برخوردارند که تبیین و اجرای دقیق آن‌ها ضروری است.

۴. رضاع؛ شیر دادن به عنوان حق کودک

شیخ طوسی و طباطبایی حائری رضاع را بخشی از نفقه کودک دانسته‌اند و معتقدند پدر مکلف به پرداخت اجرت‌الرضاع است (طباطبایی حائری، ۱۳۴۲ق، ج ۳، ص. ۷۴). در موارد فقر پدر، مادر موظف به شیردهی رایگان است؛ زیرا رضاع نه لطف، بلکه حق کودک محسوب می‌شود. این دیدگاه در فقه امامیه نادر ولی عدالت‌محور است.

۵. تابعیت و هویت اجتماعی

ماده ۹۷۶ قانون مدنی تابعیت ایرانی را برای فرزند حاصل از پدر ایرانی مقرر می‌کند؛ اما در عمل، فقدان ثبت و اثبات پدر موجب بی‌تابعیتی می‌شود. بیش از ۱۸ هزار کودک بی‌شناسنامه در مناطق مرزی جنوب شرق ایران زندگی می‌کنند که عمدتاً از نکاح موقت حاصل‌ شده‌اند (گزارش وزارت رفاه، ۱۳۹۸).

تحلیل چالش‌های حقوقی و ارائه راهکارهای اجرایی برای حمایت از فرزندان نکاح موقت می‌تواند مسیر توسعه عدالت کودک‌محور در نظام خانواده را هموار کند.

قانون جدید حمایت خانواده؛ بین صیانت و سکوت

قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ در ماده ۲۱، ثبت نکاح موقت را در صورت بارداری، توافق یا شرط، الزامی دانسته است. این قانون اگرچه گامی مثبت است، اما ثبت را به حالات محدود منحصر کرده و بسیاری از کودکان را همچنان در وضعیت مبهم رها ساخته است. هیچ سازوکار اجرایی برای پیگیری کودکان بی‌هویت یا الزام پدران به ثبت وجود ندارد. آیین‌نامه‌های اجرایی سال ۱۳۹۴ نیز پاسخگوی آمار بالای ازدواج‌های غیررسمی نیستند.

در نتیجه، «سکوت قانون» خود به یک چالش تبدیل شده است؛ زیرا دادگاه‌های خانواده در نبود نص صریح، ناچار به تفسیر موسّع از قواعد عام ولایت و انفاق می‌شوند. این امر قاضی را وارد حیطه اجتهاد فقهی می‌سازد، که با اصل تفکیک قوا تعارض دارد.

خلأهای حقوقی؛ از ماده تا واقعیت

بررسی تطبیقی میان قانون مدنی و حمایت خانواده نشان می‌دهد قانون‌گذار در سه محور دچار ضعف ساختاری است:

1. اثبات نسب بدون سند رسمی: فقدان ثبت صیغه موجب بی‌اعتباری هویت کودکان می‌شود.
2. عدم ضمانت اجرای نفقه و حضانت: مادرانِ بی‌پشتوانه در ازدواج موقت غالباً در فقر قرار می‌گیرند.
3. نبود مرجع تخصصی قضایی: پروندهٔ اثبات نسب گاه به شعب کیفری ارجاع می‌شود که خارج از صلاحیت خانواده است.
4. بی‌توجهی فرهنگی–اجتماعی: انگ اجتماعی نسبت به نکاح موقت سبب محرومیت کودکان از حمایت عمومی می‌شود.

راهکارها و نمونه‌های کاربردی برای اصلاح نظام حمایت

در مسیر اصلاح قوانین و رویه‌ها، چند نمونه کاربردی و پیشنهاد قابل‌اجرا وجود دارد:

1. تشکیل «سامانه ثبت نکاح موقت» در دفاتر الکترونیکی ازدواج: الزام به ثبت فوری عقد و تولد فرزند از طریق سامانه ثبت احوال، مشابه آنچه در ماده ۲۱ قانون حمایت خانواده پیش‌بینی شده است.
2. تضمین نفقه از طریق صندوق حمایت قضایی کودکان: همانند نمونه پرونده‌ دادگاه قم که نفقه فرزند بی‌پدر را از بودجه عمومی تأمین کرد.
3. استفاده از آزمایش‌های ژنتیک رایگان در دعاوی اثبات نسب: از محل بودجه قوه قضاییه برای کاهش اطاله دادرسی.
4. تدوین واحد مددکاری ویژه کودکان ازدواج موقت: در دادگاه‌های بزرگ، برای پیگیری حضانت و مراقبت.
5. وضع ماده‌ای مستقل در قانون حمایت خانواده با عنوان «حقوق کودک ناشی از نکاح منقطع»: شامل نفقه، حضانت، تابعیت و اجرت‌الرضاع، با ضمانت اجرای کیفری برای متخلّفان.
6. پیشنهاد فرهنگی: ورود موضوع به آموزش‌های پیش‌ازدواج و رسانه‌های عمومی جهت کاهش انگ اجتماعی.

نتیجه‌گیری

تحلیل حقوقی نشان می‌دهد ازدواج موقت علی‌رغم مشروعیت شرعی، از حیث اجتماعی و نظام اجرایی در برابر کودکان آسیب‌زا است. چنانچه قانون‌گذار نتواند میان حفظ سنت فقهی و صیانت از کودک تعادل برقرار کند، عدالت کودک محور در جامعه تحقق نخواهد یافت. هیچ کودک ایرانی نباید از حق هویت و حمایت محروم شود صرفاً به‌دلیل نوع نکاح والدینش؛ وظیفه قانون، نه قضاوت اخلاقی درباره والدین، بلکه صیانت از کرامت کودک است.

سوالات متداول

۱. حقوق کودکان ناشی از ازدواج موقت در قانون ایران چیست؟
حقوق کودک در ازدواج موقت شامل نسب، نفقه، حضانت، تابعیت و هویت قانونی است. طبق قانون مدنی ایران، کودک حاصل از نکاح موقت مشروع است و در صورت اثبات نسب، حق دریافت نفقه، شناسنامه و تابعیت ایرانی دارد.

۲. آیا ثبت ازدواج موقت برای حفظ حقوق کودک الزامی است؟
بله، طبق ماده ۲۱ قانون حمایت خانواده، در صورت بارداری یا توافق زوجین، ثبت ازدواج موقت الزامی است. ثبت رسمی، راه‌ را برای دریافت شناسنامه، نفقه و سایر حقوق قانونی کودک هموار می‌کند.

۳. کودک حاصل از ازدواج موقت بدون ثبت رسمی چه مشکلاتی دارد؟
کودکانی که حاصل از ازدواج موقت ثبت‌نشده‌اند، ممکن است با مشکلاتی نظیر نداشتن شناسنامه، بی‌تابعیتی، محرومیت از تحصیل، عدم دریافت نفقه و دشواری در اثبات نسب پدری مواجه شوند. این خلأهای قانونی نیازمند اصلاح فوری هستند.

_منابع

• _{قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مواد ۱۰۷۵ تا ۱۱۶۹.}
• _{قانون حمایت خانواده، مصوب ۱۳۹۱، ماده ۲۱.}
• _{مطهری، مرتضی. (۱۳۵۲). نظام حقوق زن در اسلام. تهران: انتشارات صدرا.}
• _{کاشف‌الغطاء، محمدحسین. (۱۳۶۶ق). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: دارالکتب الاسلامیه.}
• _{شیخ طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۷۵ق). المبسوط فی فقه الامامیه، ج ۳. قم: دارالمرتضی.}
• _{علامه حلّی، حسن بن یوسف. (۱۳۸۱ق). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج ۲. نجف: دارالحدیث.}
• _{طباطبایی حائری، سید علی بن محمد. (۱۳۴۲ق). ریاض المسائل فی بیان احکام الشرائع، ج ۳. قم: مکتبة الاسلامیه.}
• _{وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی (۱۳۹۸). گزارش وضعیت کودکان بی‌شناسنامه در مناطق مرزی. تهران.}