نامزدی، نخستین گام رسمی در مسیر ازدواج، در فقه و قانون ایران نه عقدی الزام‌آور، بلکه وعده‌ای اخلاقی است؛ وعده‌ای که اگر به ازدواج نینجامد، می‌تواند به اختلاف بر سر هدایا و تعهدات نانوشته بینجامد. این مرحله مرزی ظریف میان محبت و تعهد، عرف و شرع است.

طلوع نامزدی؛ وعده‌ای که همیشه عقد نیست

نامزدی در فرهنگ ایرانی نخستین گام رسمی برای تشکیل خانواده است، اما این مرحله از نظر فقه و قانون هنوز «ازدواج» محسوب نمی‌شود. از دید حقوقی، نامزدی صرفاً توافق دو طرف برای وصلت احتمالی آینده است، نه ایجاد حقوق و تکالیف زناشویی (جعفری لنگرودی، 1382؛ لطفی، 1390).

فقه اسلامی نیز نامزدی را خارج از قلمرو نکاح دائم می‌داند و بسیاری از فقها تماس، خلوت یا تفریح نامزدها را پیش از عقد شرعی ناپسند یا حتی ممنوع اعلام کرده‌اند (بهجت، 1370؛ تبریزی، 1370). این دیدگاه بر اصلِ احتیاط در روابط میان زن و مردِ نامحرم استوار است تا حرمت‌ها و حدود شرعی حفظ شود.

مفهوم هدیه در دوران نامزدی؛ از محبت تا تعهد مالی

هدیه در دوران نامزدی، نشانه‌ی علاقه است، اما گاه پس از برهم‌خوردن رابطه، منبع اختلاف می‌شود. از منظر لغوی، «هدیه» به‌معنای تحفه، پیشکش یا ارمغان است (معین، 1387). در فقه، هدیه نوعی تملیک مجانی مال به قصد احترام و تکریم دیگری است (جعفری لنگرودی، 1388؛ امامی، 1390).

اما پرسش مهم این است که آیا هدایا در دوران نامزدی قابل استردادند؟ پاسخ بستگی به ماهیت حقوقی هدیه دارد. اگر هدیه به قصد تقرب یا تعظیم داده شود و استفاده از آن انجام شده باشد، بازپس‌گیری آن ممکن نیست، ولی اگر هدیه در چهارچوب وعده‌ی ازدواج داده شده و ازدواج واقع نشود، برخی فقها و حقوقدانان امکان بازگرداندن آن را پذیرفته‌اند (دیانی، 1387؛ لطفی، 1390).

دیدگاه حقوقی ایران؛ وعده‌ی ازدواج و آثار آن

قانون مدنی ایران مؤسسه‌ای به نام «نامزدی» را تصریح نکرده، اما حقوق‌دانان آن را در قالب وعده‌ی ازدواج تحلیل می‌کنند (جعفری لنگرودی، 1382). وعده‌ی ازدواج‌ نه عقد است و نه الزام‌آور؛ بنابراین، هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند دیگری را به انجام ازدواج ملزم کنند، هرچند برهم‌زدن بی‌دلیل وعده ممکن است در اخلاق اجتماعی نکوهش شود.

در ماده‌ی 10 قانون مدنی اصل آزادی قراردادها برقرار است، ولی وعده‌ی ازدواج چون فاقد شرایط عقد لازم از جمله ایجاب و قبول منجز و تعیین موضوع است، تعهد الزام‌آور به وجود نمی‌آورد. بنابراین، فسخ نامزدی نه تخلف از قرارداد، بلکه انصراف از قصد ازدواج تلقی می‌شود (دیانی، 1387).

هدایا و استرداد آن‌ها پس از برهم‌خوردن نامزدی

بخش عمده‌ای از دعاوی مربوط به نامزدی حول موضوع هدایا می‌چرخد. قانون مدنی ایران ماده‌ی صریحی درباره‌ی استرداد هدایا ندارد، اما رویه‌ی قضایی بر اصل «دارا شدن بلاجهت» و «قاعده‌ی رد مال بدون عوض» تکیه می‌کند (لطفی، 1390؛ دیانی، 1387).

اگر نامزدی بدون ازدواج خاتمه یابد، طرفی که هدیه داده می‌تواند هدیه را، در صورت باقی‌بودن عین آن، پس بگیرد. اما اگر هدیه مصرف‌شده یا تلف شده باشد، امکان استرداد وجود ندارد مگر آنکه گیرنده با سوء‌نیت آن را تلف کرده باشد.

در مواردی که هدیه به قصد ازدواج داده شده و ازدواج واقع نشود، دادگاه‌ها معمولاً هدیه را قابل بازگرداندن می‌دانند. در مقابل، هدایا‌ی عادی مثل گل یا خوراکی، به دلیل مصرف فوری، قابل مطالبه نیستند (جعفری لنگرودی، 1388).

بررسی تطبیقی؛ نامزدی در حقوق خارجی

در حقوق فرانسه و انگلیس نیز وعده‌ی ازدواج الزام‌آور نیست و هیچ‌کدام از طرفین نمی‌توانند برای انجام ازدواج یا مطالبه خسارت از فسخ آن دادخواست دهند. تنها استثناء در حقوق آلمان دیده می‌شود که در صورت آسیب عاطفی و مالی ناشی از فسخ نابجا، خسارت محدودی قابل مطالبه است.

در ایران اما نظام فقهی–حقوقی، این مسئله را ساده‌تر می‌بیند؛ نامزدی صرفاً یک تعهد اخلاقی است، نه حقوقی. با وجود این، قانون‌گذار از طریق قواعد عمومیِ غیرعقدی مانند دارا شدن بلاجهت، زمینه‌ی عدالت را در بازگرداندن اموال فراهم کرده است (دیانی، 1387).

نامزدی از دیدگاه اجتماعی و روان‌شناسی

از جنبه‌ی اجتماعی، نامزدی دوره‌ی شناخت، تطبیق ارزش‌ها و درک ماهیت تعهد زناشویی است. کارشناسان خانواده بر نقش گفت‌وگو، مشاوره و ارزیابی روانی پیش از عقد تأکید دارند تا از طلاق‌های زودهنگام جلوگیری شود.

برخی روان‌شناسان اعتقاد دارند که رسمی‌سازی بیش از حد نامزدی می‌تواند فشار روانی ایجاد کند و از سوی دیگر آزاد‌ بودن آن گاه سبب بی‌اعتمادی خانواده‌ها می‌شود. تعادل بین عرف، دین و عقل عملی، رمز موفقیت در این مرحله است (ساروخانی و قاسمی، 1391).

پیشنهادهای اصلاحی و راه کارهای حقوقی

1. تدوین مقررات صریح درباره‌ی استرداد هدایا: پیشنهاد می‌شود قانون مدنی با افزودن ماده‌ای مستقل در باب نامزدی، تکلیف حقوقی هدایا را روشن کند.
2. الزام مشاوره قبل از فسخ نامزدی: تا تصمیمات ناگهانی و احساسی کاهش یابد و احترام دو خانواده حفظ شود.
3. آموزش حقوقی در مدارس و رسانه‌ها: آگاهی از پیامدهای مالی و روانی نامزدی، از بروز اختلافات قضایی جلوگیری می‌کند.
4. ایجاد سامانه ثبت الکترونیک وعده‌های ازدواج: برای پیشگیری از کلاهبرداری یا سوءاستفاده‌های مالی در قالب نامزدی صوری.

جمع‌بندی

نامزدی در نظام حقوقی ایران، مرحله‌ای مقدماتی و غیرالزام‌آور در فرآیند ازدواج است. فقه اسلامی آن را مشروع اما محدود می‌داند و قانون مدنی با تکیه بر قواعد عمومیِ عدالت مالی، آثار محدودی را برای آن می‌شناسد. هدایا در این دوران، نماد محبت‌اند نه الزام، و بازگرداندن آن‌ها منوط به عدم تحقق ازدواج است.

در نهایت، نامزدی اگر با بلوغ فکری، مشاوره و احترام متقابل همراه شود، نه فقط پیش‌درآمد ازدواج، بلکه ضامن سلامت نهاد خانواده خواهد بود.

سوالات متداول

 1. آیا نامزدی در قانون ایران تعهدآور است؟

خیر. نامزدی از نظر قانون مدنی ایران تعهد الزام‌آور نیست و هیچ‌کس را نمی‌توان به ازدواج مجبور کرد. فسخ نامزدی تخلف حقوقی محسوب نمی‌شود. مثال: اگر یکی از طرفین پس از مدتی از ازدواج منصرف شود، دیگری نمی‌تواند او را به عقد و ازدواج وادار کند یا خسارت بگیرد.

2. آیا هدایا پس از برهم خوردن نامزدی قابل بازگرداندن است؟

بله. اگر هدیه‌ای به مناسبت وعده ازدواج داده شده و ازدواج انجام نشود، در صورت باقی‌ماندن عین مال، قابل استرداد است. اما هدایا‌ی مصرفی مثل گل و شیرینی برگردانده نمی‌شود. مثال: اگر حلقه یا سرویس طلا داده شده باشد، در صورت فسخ نامزدی باید برگردانده شود؛ اما گل و کیک نامزدی قابل مطالبه نیست.

3. آیا برهم زدن نامزدی خسارت دارد؟

به‌طور کلی، فسخ نامزدی خسارت مالی الزام‌آور ندارد، اما اگر یکی از طرفین هزینه‌های سنگینی صرف کرده یا فریب خورده باشد، می‌تواند بر اساس قاعده «دارا شدن بلاجهت» درخواست جبران کند. مثال: اگر خانواده‌ای خانه‌ای اجاره کرده یا مراسمی رزرو کرده باشد و طرف مقابل ناگهانی نامزدی را برهم بزند، ممکن است دادگاه حکم به پرداخت بخشی از هزینه‌ها دهد.

_منابع

• _{امامی، اسد. (1390). حقوق مدنی؛ عقود معین (جلد 2). تهران: دانشگاه تهران.}
• _{بهجت، محمدتقی. (1370). توضیح المسائل. قم: مؤسسه الهادی.}
• _{تبریزی، میرزا جواد تَبریزی. (1370). منهاج الصالحین. قم: بنیاد امام تبریزی.}
• _{جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1382). ترمینولوژی حقوق. چ هفتم. تهران: گنج دانش.}
• _{جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1388). دائرةالمعارف حقوق اسلامی. تهران: میزان.}
• _{دیانی، حسین. (1387). نامزدی در فقه و حقوق ایران. فصلنامه حقوق اسلامی، 6(2).}
• _{لطفی، محمدرضا. (1390). تحلیل حقوقی هدایا در دوران نامزدی. مجله مطالعات حقوقی، 15(3).}
• _{ساروخانی، باقر، و قاسمی، علیرضا. (1391). تحلیل جامعه‌شناختی طلاق و ازدواج. فصلنامه فرهنگی خانواده.}