جرایم علیه اموال زمانی شکل می‌گیرند که مال مشخصی مورد تعرض قرار گیرد؛ بدون وجود مال، جرم مالی تحقق نمی‌یابد. اما سؤال اساسی این است که چه چیزی در حقوق ایران "مال" محسوب می‌شود و چه شرایطی لازم است تا بتواند موضوع جرم باشد؟ این مقاله با بررسی مفهوم مال در حقوق مدنی و کیفری، ویژگی‌های لازم برای مال موضوع جرم و استثناهای قانونی، تلاش دارد مرز میان اموال قابل حمایت کیفری و سایر موارد را روشن سازد.

۱. مال در حقوق مدنی

در قانون مدنی ایران تعریف مشخصی برای مال وجود ندارد، اما به طور کلی مال چیزی است که:

۱. به شخصی تعلق دارد،

۲. قابل خرید و فروش یا انتقال است،

۳. برای شخص مفید است.

بعضی چیزها در دین یا قانون قابل معامله نیستند، مثل مشروبات الکلی، گوشت خوک یا آلات قمار. مثال: یک خانه یا زمین متعلق به شخص دیگر، یک گوشی یا خودرو، پول نقد – همه مال هستند و می‌توانند موضوع جرم قرار بگیرند.

۲. مال در حقوق کیفری

در حقوق کیفری، تعریف مال کمی متفاوت است و شامل موارد زیر است:

۱. اشیاء غیرقابل معامله طبیعی: 

مثل هوا و آب دریا، مگر اینکه کسی آن‌ها را در ظرف یا مکان خاص نگه دارد.

۲. اشیاء غیرقابل معامله قانونی:

اموال عمومی: مثل پارک‌ها، چراغ‌های خیابان یا دارایی‌های دولتی. تصرف آن‌ها توسط افراد جرم است.

اشیاء ممنوع به دلیل نظم عمومی: مثل مواد مخدر و اسلحه غیرمجاز. سرقت این‌ها معمولاً تحت قوانین خاص پیگرد دارد.

مثال: 

سرقت تابلو برق از اداره برق = جرم علیه اموال.

بردن تابلو یا مجسمه از موزه = جرم علیه اموال عمومی.

خرید یا نگهداری غیرقانونی مواد مخدر = جرم اما تحت عنوان قاچاق یا نگهداری غیرمجاز، نه سرقت معمولی.

۳. ویژگی‌های مال موضوع جرم

برای اینکه مال بتواند موضوع جرایم مالی شود، باید شرایط زیر را داشته باشد:

1. منقول بودن: یعنی بتوان آن را جابه‌جا کرد. مثال: کیف پول، گوشی، خودرو.

توجه: در برخی جرایم مثل کلاهبرداری یا خیانت در امانت، اموال غیرمنقول مثل خانه یا زمین هم می‌توانند موضوع جرم باشند.

2. مادی بودن: یعنی وجود فیزیکی داشته باشد. مثال: پول نقد، طلا، گوشی.

موارد غیرمادی معمولاً موضوع جرم نیستند، مثل: حقوق معنوی یا فکری (کتاب، نرم‌افزار بدون نسخه فیزیکی)، خدمات (مثلاً استفاده غیرمجاز از تاکسی آنلاین).

استثنا: برق یا گاز؛ قانون ایران سرقت این‌ها را جرم می‌داند.

3. تعلق مال به دیگری: یعنی مال باید متعلق به شخص دیگری باشد. مثال: دزدیدن گوشی همسایه یا پول صندوق یک فروشگاه.

حتی اموال عمومی، موقوفه یا مال پیدا شده می‌تواند موضوع جرم باشد.

۴. انسان به عنوان موضوع جرم:

• انسان یا آزادی او مال محسوب نمی‌شود، بنابراین ربودن انسان تحت جرایم دیگری مثل «سلب آزادی» پیگرد دارد.
• اعضای بدن نیز قوانین خاص خود را دارند:

اعضای مصنوعی = مال محسوب می‌شوند و قابل سرقت هستند.

اعضای طبیعی = قوانین ویژه دارند و ربودن آن‌ها تحت سرقت مالی نیست بلکه نیازمند مقررات خاص است.

مثال:

دزدیدن یک دست مصنوعی از بیمارستان = جرم مالی.

ربودن کلیه یا خون انسان = نیازمند قوانین ویژه.

نتیجه‌گیری

مال، موضوع اصلی جرایم علیه اموال است. قانونگذار برای بعضی اموال مثل اموال عمومی، برق یا حقوق معنوی قوانین خاصی دارد. شناخت این شرایط کمک می‌کند بفهمیم چه چیزی می‌تواند موضوع سرقت، کلاهبرداری یا سایر جرایم مالی باشد و چه چیزهایی قوانین جداگانه‌ای دارند.

سوالات متداول

1. چه چیزی در حقوق ایران "مال" محسوب می‌شود؟

در حقوق ایران، «مال» چیزی است که ارزش اقتصادی داشته باشد، قابل تملک و انتقال باشد و برای شخص مفید واقع شود؛ مثل خانه، خودرو، پول نقد یا طلا. برخی موارد مانند مشروبات الکلی یا مواد مخدر به دلیل منع قانونی، مال محسوب نمی‌شوند یا تحت قوانین خاص قرار می‌گیرند.

2. آیا اموال غیرمادی هم می‌توانند موضوع جرم مالی باشند؟

خیر، به طور معمول اموال غیرمادی (مانند حقوق معنوی و خدمات آنلاین) موضوع جرایم مالی نیستند؛ اما استثناهایی وجود دارد. برای مثال، برق و گاز طبق قانون ایران قابل سرقت هستند و جرم محسوب می‌شوند.

3. آیا انسان یا اعضای بدن می‌تواند موضوع جرم مالی باشد؟

خیر، انسان مال محسوب نمی‌شود و ربودن او تحت عنوان جرم مالی پیگیری نمی‌شود بلکه جرم «سلب آزادی» است. اما اعضای مصنوعی (مانند دست یا پای مصنوعی) مال محسوب می‌شوند و سرقت آن‌ها جرم مالی است. اعضای طبیعی بدن قوانین خاص خود را دارند.