با الزام قانونی ثبت چک در سامانه صیاد، اعتبار تجاری چک به کلی متحول شده است؛ حالا چک ثبت‌نشده دیگر «چک» به معنای سنتی آن نیست، بلکه صرفاً یک سند مدنی محسوب می‌شود. همین تغییر، موجی از دعاوی جدید تحت عنوان «الزام به ثبت چک» را به دادگاه‌ها کشانده و رویه‌ای دوگانه در محاکم ایجاد کرده است.

چکیده

با تصویب ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک و الزامی شدن ثبت الکترونیکی چک در سامانه صیاد، چک‌های ثبت‌نشده دیگر اعتبار تجاری ندارند و تنها به عنوان سند مدنی قابل استناد هستند. این تغییر موجب طرح دعاوی جدیدی تحت عنوان «الزام به ثبت چک در سامانه صیاد» در دادگاه‌ها شده است. بررسی آراء صادره از محاکم تهران نشان می‌دهد که رویه قضایی در این زمینه یکسان نیست؛ برخی محاکم صدور حکم به الزام صادرکننده برای ثبت را ممکن دانسته و برخی آن را مردود اعلام کرده‌اند. این مقاله با بررسی مبانی نظری، رویه‌های قضایی متعارض، تحلیل حقوقی و آثار عملی هر رویکرد، نشان می‌دهد که رد دعوای الزام به ثبت چک با اصول حقوقی و ساختار قانونی نظام چک هماهنگ‌تر است.

مقدمه

چک به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد تجاری، در نظام حقوقی ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. اما با تحولاتی که از سال ۱۳۹۷ به بعد در نظام چک و با راه‌اندازی سامانه صیاد رخ داده، ثبت الکترونیکی چک شرط لازم برای اعتبار تجاری آن شده است. به موجب ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک، در صورت عدم ثبت چک در سامانه صیاد، چک فاقد اعتبار تجاری خواهد بود.

در عمل، برخی دارندگان چک که با چک ثبت‌نشده مواجه می‌شوند، به جای طرح دعوای مطالبه وجه، اقدام به طرح دعوای «الزام به ثبت چک» می‌کنند تا بتوانند از امتیازات سند تجاری بهره‌مند شوند. اما دادگاه‌های تهران و سایر شهرها در برخورد با این دعاوی، رویه واحدی ندارند. این مقاله با هدف تبیین مبانی حقوقی این دعوی و ارزیابی رویه قضایی موجود، به تحلیل موضوع می‌پردازد.

۱. مبانی نظری و ماهیت چک ثبت‌نشده

در نظام حقوقی ایران، چک در زمره اسناد تجاری است و از مزایای خاصی مانند مسئولیت تضامنی امضاکنندگان و امکان وصول سریع برخوردار است.

• چک تجاری ثبت‌شده: اگر شخص «الف» چکی به مبلغ ۵۰۰ میلیون ریال به شخص «ب» صادر و آن را در سامانه صیاد ثبت کند، دارنده می‌تواند در صورت برگشت، بدون نیاز به دادخواست عادی، از طریق اجرای ثبت یا دادخواست صدور  اجرائیه چک، وجه آن را وصول کند.
• چک ثبت‌نشده: اگر همان چک ثبت نشود، بانک آن را پرداخت نمی‌کند و دارنده فقط می‌تواند از طریق دعوای مطالبه وجه بر اساس سند مدنی اقدام کند.

به موجب اصلاحات قانونی، ثبت چک در سامانه صیاد شرط شکلی ایجاد وصف تجاری است. لذا، چک ثبت‌نشده صرفاً سندی مدنی تلقی می‌شود.

۲. رویه قضایی متعارض

بررسی آرای دادگاه‌های تهران نشان می‌دهد که در برخورد با دعوای الزام به ثبت چک دو دیدگاه اصلی وجود دارد:

۲-۱. آراء موافق الزام

• صدور چک را می‌توان به عنوان تعهد ضمنی به ثبت در سامانه تلقی کرد.
• بر اساس اصل حسن نیت و قاعده «لاضرر»، اگر عدم ثبت باعث ورود ضرر به دارنده شود، الزام صادرکننده موجه است.

۲-۲. آراء مخالف الزام

• هیچ نص صریحی در قانون برای الزام صادرکننده به ثبت چک وجود ندارد.
• ثبت صرفاً تشریفاتی اداری است و تعهد حقوقی جدیدی ایجاد نمی‌کند.
• تحمیل چنین تعهدی مغایر اصل آزادی اراده است.

۳. تحلیل حقوقی

از منظر حقوقی، دعوای الزام به ثبت چک با چالش‌های اساسی مواجه است:

• ماهیت چک ثبت‌نشده: فاقد وصف تجاری و صرفاً سند مدنی است. دارنده تنها می‌تواند وجه آن را به عنوان یک دین عادی مطالبه کند. مثال: اگر «ب» با چک ثبت‌نشده به بانک مراجعه کند، بانک وجهی نمی‌پردازد و دارنده باید از طریق دادگاه اقدام کند.
• مقایسه با الزام به تنظیم سند رسمی: در الزام به تنظیم سند رسمی، قانون به صراحت چنین حقی را پیش‌بینی کرده است. اما در مورد چک، چنین تصریحی وجود ندارد.
• عدم امکان اجرای اجباری: حتی اگر دادگاه حکمی به الزام صادر کند، در عمل ثبت چک تنها با اقدام و تأیید صادرکننده در سامانه ممکن است و اجرای قهری چنین حکمی دشوار یا ناممکن است.

۴. آثار پذیرش یا رد دعوا

نتیجه‌گیری

نتایج بررسی نشان می‌دهد که رد دعوای الزام به ثبت چک از منظر حقوقی و عملی، منطقی‌تر و هماهنگ‌تر با اصول حقوقی است:

1. چک ثبت‌نشده سند تجاری محسوب نمی‌شود و دعوای الزام به ثبت آن مبنای قانونی ندارد.
2. تحمیل چنین تعهدی برخلاف اصل آزادی اراده و اصل قانونی بودن تعهدات است.
3. در صورت نیاز، این موضوع باید از طریق اصلاح قانون و تصریح در مقررات حل شود نه از طریق توسعه تفسیری دادگاه‌ها.
4. فعالان اقتصادی باید آگاه باشند که عدم ثبت چک = سند مدنی با آثار محدودتر؛ لذا لازم است از ابتدا برای ثبت اقدام کنند یا سایر تضمین‌های حقوقی را پیش‌بینی نمایند.
5. آموزش حقوقی و اطلاع‌رسانی گسترده در حوزه سامانه صیاد می‌تواند از شکل‌گیری دعاوی غیرضرور جلوگیری کند.

توجه؛ صدور رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ ـ ۱۴۰۴/۰۷/۲۲ دیوان عالی کشور نقطه پایانی بر یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث حقوقی سال‌های اخیر، یعنی اعتبار و ماهیت چک‌های ثبت‌نشده در سامانه صیاد گذاشت. این رأی سرنوشت دعاوی الزام به ثبت چک را تغییر داده و نگاه تازه‌ای به نحوه اجرای قانون صدور چک ارائه می‌کند. اگر می‌خواهید بدانید دیوان عالی کشور دقیقاً چه تصمیمی گرفته، این رأی چه پیامدهایی برای صادرکنندگان و دارندگان چک دارد و چرا این تصمیم تا این اندازه اهمیت دارد، مطلب کامل و تحلیلی ما را در سایت بخوانید.

سوالات متداول

۱. آیا صادرکننده قانوناً موظف به ثبت چک در سامانه صیاد است؟

طبق ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک، ثبت چک در سامانه صیاد شرط اعتبار تجاری است، اما تعهد قانونی برای الزام صادرکننده به ثبت وجود ندارد. یعنی اگر چک ثبت نشود، اعتبارش مدنی است نه تجاری.

۲. آیا دارنده چک می‌تواند در دادگاه دعوای «الزام به ثبت چک» مطرح کند؟

بله، اما در عمل این دعوا اغلب رد می‌شود چون مبنای قانونی صریحی ندارد. محاکم تهران نیز در این زمینه رویه واحدی ندارند؛ برخی حکم به رد، و برخی استثنائاً حکم به الزام داده‌اند.
۳. اگر چک ثبت نشود، چه حقوقی برای دارنده باقی می‌ماند؟

چک ثبت‌نشده فقط سند مدنی است. دارنده نمی‌تواند از مزایای چک صیادی استفاده کند، اما می‌تواند دعوای مطالبه وجه بر اساس سند عادی مطرح کند.