آنچه در این نوشتار پیش‌رو دارید، برداشت آزاد، دسته‌بندی‌شده و بازنویسی‌شده‌ای ساده و آموزشی از مقاله ارزشمند مرحوم دکتر ناصر کاتوزیان با عنوان «سیر پیدایش شخصیت حقوقی وقف در کلام فقها» است. این مقاله‌ی علمی که در سال 1372 منتشر شده، در اصل با متنی تخصصی و استدلالی برای حقوقدانان و پژوهشگران حقوقی نوشته شده، با هدف تسهیل بهره‌برداری دانشجویان حقوق و علاقه‌مندان به مباحث فقهی-حقوقی وقف، در قالبی منسجم‌تر و همراه با توضیح برخی اصطلاحات کلیدی بازآفرینی شده است.

بدیهی است که در این بازنویسی، مضمون اصلی و ادبیات علمی نویسنده با احترام کامل به اصالت متن حفظ شده، اما برای خوانایی بهتر، برخی عبارات ساده‌سازی و ساختار موضوعی بازتنظیم شده‌اند. امید است این خلاصه و تنظیم دوباره، راهنمایی مؤثر برای فهم دقیق‌تر مبانی نظری وقف، به‌ویژه در خصوص شخصیت حقوقی موقوفه، باشد و دانشجویان را به مطالعه نسخه اصلی این مقاله ارزشمند ترغیب کند.

۱. مقدمه‌ای بر تحول نهاد وقف

• نهادهای حقوقی همچون موجودات زنده، در گذر زمان و بر اثر نیازهای اجتماعی شکل می‌گیرند و تکامل پیدا می‌کنند.
• «وقف» نمونه‌ای از این نهادهاست که با هدف تحقق امری خیر و مستمر، در طول زمان، از قالب‌های سنتی و شخصی خارج شده و وارد بحث‌های حقوقی شده است.
• فقها و حقوقدانان تلاش کرده‌اند این پدیده اجتماعی را در قالب قواعد حقوقی و مفاهیم نوینی مانند «شخصیت حقوقی» مطرح کنند.

۲. چالش اصلی: مالکیت در وقف

• مسأله اساسی: پس از وقف «عین موقوفه» (مال اصلی وقف‌شده)، مالکیت آن به چه کسی تعلق دارد؟
• «واقف» بعد از وقف، حق تصرف و نقل‌وانتقال از مال وقف‌شده را از دست می‌دهد.
• «موقوف‌علیهم» (کسی یا گروهی که وقف به سود آن‌ها انجام شده)، تنها حق بهره‌برداری (حق انتفاع) از منافع مال را دارند، نه مالکیت آن را.

۳. رویکردهای فقهی درباره مالک عین وقف

الف) مالکیت موقوف‌علیهم

• گروهی از فقها معتقدند که موقوف‌علیهم، مالک عین وقف می‌شوند.
• نقد: مالکیت بدون اختیار تصرف کامل، مالکیت ناقص است.

ب) مالکیت خداوند

• برخی مال موقوفه را «ملک خدا» می‌دانند، به‌ویژه در وقف‌هایی که برای عموم است (مثل مدارس و بیمارستان‌ها).
• نقد: این نظریه در عمل کارآیی ندارد، چون مالکیت مفهومی حقوقی است که باید نماینده و حدود قانونی داشته باشد.

ج) وقف بدون مالک

• دیدگاهی که می‌گوید مال وقف در دسته اموال «بی‌مالک» قرار می‌گیرد (مانند اموال عمومی).
• بر اساس این دیدگاه، وقف می‌تواند به‌مثابه یک «شخص حقوقی» مستقل رفتار شود.

۴. شخصیت حقوقی وقف و جایگاه قانونی آن

• نظریه «شخصیت حقوقی وقف» خصوصاً در وقف عام (به‌نفع عموم) بهتر قابل توجیه است.
• در این نظریه، وقف به‌عنوان یک موجود حقوقی مستقل از افراد، دارای حقوق و تکالیف است.

تصریح قانون ایران به شخصیت حقوقی موقوفات:

ماده ۳ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه (مصوب ۱۳۶۳):
«هر موقوفه دارای شخصیت حقوقی است و متولی یا سازمان حسب مورد نماینده آن می‌باشد.»

نتیجه مهم: برخلاف برداشت برخی که شخصیت حقوقی وقف را فقط برای وقف عام می‌دانستند، این ماده نشان می‌دهد که وقف خاص و وقف عام هر دو دارای شخصیت حقوقی مستقل هستند.

۵. نتایج و پیشنهادات

1. وقف، نهادی است که به‌صورت تدریجی از قالب عرفی و سنتی به سوی قالب حقوقی تحول یافته است.
2. بر اساس تحولات فقهی و حقوقی، شخصیت حقوقی وقف، منطقی‌ترین و عملی‌ترین توجیه مالکیت و ادارهٔ موقوفه است.
3. قانون‌گذار ایرانی، شخصیت حقوقی را برای تمام موقوفات به رسمیت شناخته است.
4. شناخت درست ماهیت حقوقی وقف، کلید توسعه مدیریت حرفه‌ای و شفاف وقف‌ها در ایران است.

سوالات متداول

1. شخصیت حقوقی وقف به چه معناست؟

شخصیت حقوقی وقف یعنی موقوفه به‌عنوان یک موجودیت مستقل از اشخاص (واقف یا موقوف‌علیه) شناخته می‌شود و می‌تواند دارایی، تعهد و نماینده قانونی داشته باشد. بر اساس ماده ۳ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف، هر موقوفه در ایران دارای شخصیت حقوقی است.

2. چه کسی مالک مال موقوفه است؟

پس از تحقق وقف، مالکیت از واقف سلب می‌شود و مال موقوفه به هیچ شخص حقیقی تعلق ندارد. طبق دیدگاه فقهی و حقوقی جدید، مال موقوفه دارای شخصیت حقوقی مستقل است و نه موقوف‌علیه مالک آن محسوب می‌شود و نه واقف.

3. تفاوت وقف عام و وقف خاص در شخصیت حقوقی چیست؟

از نظر قانونی، هیچ تفاوتی از حیث شخصیت حقوقی بین وقف عام و خاص وجود ندارد. طبق قانون اوقاف، هر موقوفه (اعم از عام یا خاص) دارای شخصیت حقوقی مستقل است و توسط متولی یا سازمان اوقاف نمایندگی می‌شود.