در زندگی روزمره همه ما ممکن است در شرایطی قرار بگیریم که برای رفع یک نیاز فوری مجبور به امضای قراردادی ناعادلانه شویم. وقتی فردی از این وضعیت سوء استفاده می‌کند، پرسش اصلی این است: آیا چنین قراردادی معتبر است یا می‌توان آن را بی‌اعتبار دانست؟ این مطلب تلاش می‌کند به زبان ساده، دیدگاه‌های مختلف حقوقی درباره این موضوع را بررسی کند.

گاهی افراد به دلیل شرایط سخت و اضطراری مجبور می‌شوند قراردادی را امضا کنند که منصفانه نیست. برای مثال: بیماری نیاز فوری به دارو یا عمل جراحی دارد و چون پول ندارد، قراردادی را با شرایط خیلی سنگین امضا می‌کند. فردی برای پرداخت بدهی فوری، خانه یا ماشین خود را به نصف قیمت واقعی می‌فروشد.

در این وضعیت، طرف مقابل که از شرایط سخت او خبر دارد، می‌تواند سوء استفاده کند و قراردادی ناعادلانه ببندد. این مسئله در حقوق، به نام "سوء استفاده از اضطرار" شناخته می‌شود.

دیدگاه‌های مختلف درباره اعتبار این قراردادها

۱. قرارداد معتبر است (نظریه صحت)

• اگر قرارداد همه شرایط قانونی را داشته باشد، حتی با وجود اضطرار، معتبر است.

مشکل: این دیدگاه به زیان افراد ضعیف است، چون از آنها حمایت نمی‌کند.

۲. قرارداد غیرنافذ است (نظریه عدم نفوذ)

قرارداد مثل معامله اجباری است و تنها در صورت تأیید مضطر معتبر می‌شود.

مشکل: در عمل مضطر معمولاً ناچار به تأیید قرارداد است.

۳. قرارداد باطل است (نظریه بطلان)

قرارداد مبتنی بر سوء استفاده اصلاً اعتبار ندارد.

مشکل: در حقوق ایران اصل بر صحت قراردادهاست و بطلان استثناست.

۴. قرارداد صحیح است، اما دادگاه می‌تواند آن را تعدیل یا باطل کند

قاضی اختیار دارد شرایط ناعادلانه را اصلاح کند.

مشکل: به دخالت بیش از حد قاضی در قراردادها منجر می‌شود.

۵. قرارداد صحیح است، ولی مضطر حق فسخ دارد (نظریه خیار)

قرارداد معتبر است، اما مضطر می‌تواند آن را بر هم بزند.

مزیت: هم از مضطر حمایت می‌شود و هم اعتبار قرارداد حفظ می‌گردد.

چالش: در حقوق ایران فسخ معمولاً نیازمند جهل به قیمت واقعی است، ولی مضطر معمولاً آگاه است و تنها به خاطر فشار مجبور می‌شود.

نمونه‌های روزمره سوء استفاده از اضطرار

• شخصی برای گرفتن وام فوری، سفته‌ای با مبلغ بسیار بالاتر از وام امضا می‌کند.
• کارگری برای دریافت دستمزد زودتر، قرارداد کاری با حقوق بسیار پایین‌تر از عرف می‌پذیرد.
• بیماری برای عمل فوری، مجبور می‌شود با بیمارستان خصوصی قراردادی امضا کند که هزینه‌های غیرمنطقی از او دریافت می‌شود.

نتیجه‌گیری

از میان دیدگاه‌های مختلف، نظریه پنجم یعنی قرارداد صحیح است ولی مضطر حق فسخ دارد، منطقی‌تر به نظر می‌رسد. این دیدگاه هم از افراد در شرایط سخت حمایت می‌کند و هم اصل اعتبار قراردادها را حفظ می‌کند. با این حال، برای حمایت بهتر از افراد مضطر، لازم است قوانین ایران با الهام از تجربه دیگر کشورها اصلاح و تکمیل شوند. در نهایت، آگاهی مردم از حقوق خود می‌تواند مهم‌ترین ابزار برای جلوگیری از سوء استفاده در شرایط اضطراری باشد.

سوالات متداول

1. آیا قرارداد امضاشده در شرایط اضطرار معتبر است؟

بله، در حقوق ایران اصل بر صحت قراردادهاست؛ اما اگر ثابت شود طرف مقابل از شرایط اضطراری سوء استفاده کرده، فرد مضطر می‌تواند با استناد به حق فسخ یا تقاضای تعدیل، از زیان جلوگیری کند.

2. آیا می‌توان قراردادی را که با شرایط ناعادلانه امضا شده باطل کرد؟

در برخی موارد، اگر سوء استفاده از اضطرار به حدی باشد که عدالت قراردادی از بین برود، دادگاه می‌تواند قرارداد را تعدیل یا در موارد خاص باطل اعلام کند.

3. چه راهکاری برای حمایت از فرد مضطر وجود دارد؟

مهم‌ترین ابزار، حق فسخ قرارداد و مراجعه فوری به مراجع قضایی است. همچنین آگاهی از حقوق قانونی و مشورت با وکیل می‌تواند از سوء استفاده جلوگیری کند.