وقتی کسی در قراردادی قولی می‌دهد، قانون از او می‌خواهد دقیقاً همان را انجام دهد؛ اما همیشه اجرای تعهد شدنی نیست. اگر فروشنده‌ای خانه را تحویل ندهد، یا هنرمندی حاضر به کشیدن تابلوی وعده‌داده‌شده نشود، تکلیف خریدار یا طرف مقابل چیست؟ آیا دادگاه فقط باید متعهد را مجبور به اجرا کند یا می‌تواند قرارداد را فسخ کند و خسارت بدهد؟ این پژوهش با بررسی رویه دادگاه‌های ایران و مقایسه با حقوق فرانسه، کامن‌لا و کنوانسیون‌های بین‌المللی، به دنبال یافتن پاسخ روشن برای این پرسش‌هاست.

طبق قانون، وقتی کسی تعهدی می‌کنه باید همون چیزی رو که قول داده انجام بده. به این می‌گن اجرای عین تعهد. اما توی عمل همیشه این کار شدنی نیست یا حتی به نفع طرفین هم نیست. اینجا چند تا سؤال پیش میاد:

• دادگاه می‌تونه مستقیماً قرارداد رو فسخ کنه؟
• می‌شه همزمان با درخواست اجرای تعهد، فسخ یا خسارت هم خواست؟

نکات مهم با مثال

1. قانون چی میگه؟

• قانون مدنی میگه اصل اینه که تعهد دقیقاً اجرا بشه.
• اگه امکانش باشه، دادگاه باید متعهد رو مجبور به انجامش کنه.
  مثال: کسی تعهد کرده آپارتمان رو تحویل بده. تا وقتی که آپارتمان موجوده، دادگاه او رو مجبور به تحویل می‌کنه.

2. مشکلات اجرا

• بعضی تعهدات شخصیه، مثل کشیدن یه تابلو یا نوشتن یه متن؛ اینا رو نمی‌شه به زور اجرا کرد.
  مثال: نقاش معروفی قول داده پرتره‌ای بکشه، ولی منصرف شده. هیچ دادگاهی نمی‌تونه او را وادار کنه با دل و جان نقاشی بکشه.
• گاهی هم ادامه قرارداد از نظر اقتصادی یا منطقی به‌صرفه نیست.
  مثال: کسی تعهد کرده کالایی رو تحویل بده، اما قیمت کالا چند برابر شده و خریدار دیگه صرف نمی‌بینه تحویل بگیره.

3. اختلاف نظر دادگاه‌ها

• یه سری دادگاه‌ها فقط حکم به اجرای تعهد میدن.
  مثال: فروشنده ماشین رو تحویل نداده؛ دادگاه فقط میگه «باید ماشین رو بده»، حتی اگه ماشین دیگه وجود نداشته باشه.
• بعضی‌ها هم مستقیماً حکم فسخ میدن.
  مثال: توی بعضی پرونده‌ها، وقتی فروشنده آپارتمان رو تحویل نداده، دادگاه قرارداد رو فسخ کرده تا خریدار راحت‌تر بتونه پولش رو پس بگیره.

4. درخواست‌های جایگزین

• توی فرانسه، خواهان می‌تونه اول بگه "تعهد رو اجرا کن" و اگه نشد، همزمان درخواست فسخ یا خسارت بده.
  مثال: خریدار ماشین اول میگه «ماشین رو تحویل بده»؛ ولی اگر نشد، دادگاه همزمان می‌تونه خسارت یا فسخ قرارداد رو بررسی کنه.
• توی ایران هم قانون آیین دادرسی این امکان رو داده، ولی همه دادگاه‌ها یکجور عمل نمی‌کنن.

5. نگاهی به کشورهای دیگه

• فرانسه: اصل اجراست، ولی جایگزین‌هایی مثل خسارت هم هست.
• کامن‌لا (انگلیس و آمریکا): بیشتر خسارت مالی ملاکه.
  مثال: توی آمریکا اگر کسی ماشین رو تحویل نده، معمولاً دادگاه فقط پول خسارت می‌ده، نه اینکه حتماً ماشین رو تحویل بگیره.
• کنوانسیون بیع بین‌المللی: هر سه گزینه (اجرا، فسخ، خسارت) رو پیش‌بینی کرده.

6. مشکل اجرا در عمل

• حتی اگه دادگاه حکم بده، اجرای اون همیشه ممکن نیست.
  مثال: دادگاه حکم داده کسی ساختمونی بسازه، اما اون شخص اصلاً صلاحیت یا امکانات فنی نداره. در این شرایط اجرا غیرممکن میشه.
• بعضی وقتا باید معادل مالی یا یه راه‌حل دیگه در نظر گرفت، اما رویه مشخصی وجود نداره.

نتیجه و پیشنهادها

• رویه دادگاه‌های ایران در این موضوع پراکنده و مبهمه.
• بهتره قانونگذار مقررات روشن‌تری بذاره تا معلوم باشه کی می‌شه قرارداد رو فسخ کرد یا خسارت گرفت.
• دادگاه‌ها هم باید اجازه بدن خواسته‌های جایگزین (مثل فسخ یا خسارت) همراه با الزام به اجرا مطرح بشه تا دعوا کش‌دار نشه.
• آموزش قضات و وکلا توی این زمینه می‌تونه باعث یکدست شدن آرا بشه.

سؤالات متداول 

1. آیا در حقوق ایران اصل بر اجرای عین تعهد است یا فسخ قرارداد؟

در حقوق ایران اصل بر اجرای عین تعهد است؛ یعنی اگر اجرای تعهد ممکن باشد، دادگاه مکلف است متعهد را به انجام همان چیزی که وعده داده وادار کند (مثلاً تحویل آپارتمان یا کالای فروخته‌شده). فسخ قرارداد یا پرداخت خسارت تنها زمانی مطرح می‌شود که اجرای تعهد غیرممکن یا غیرمنطقی شود.

2. در صورت عدم امکان اجرای تعهد، چه گزینه‌های جایگزینی برای خواهان وجود دارد؟

اگر تعهد شخصی یا غیرقابل اجبار باشد (مانند کشیدن تابلو یا انجام خدمات تخصصی) یا اجرای آن از نظر اقتصادی به‌صرفه نباشد، خواهان می‌تواند به جای اجرای عین تعهد، درخواست فسخ قرارداد یا مطالبه خسارت را مطرح کند. در برخی نظام‌های حقوقی مانند فرانسه و کنوانسیون بیع بین‌المللی، این دو خواسته حتی به صورت هم‌زمان قابل طرح است.

3. تفاوت رویکرد دادگاه‌های ایران با فرانسه و کامن‌لا در اجرای تعهد چیست؟

در ایران و فرانسه، تأکید بر اجرای عین تعهد است؛ اما در صورت عدم امکان، فسخ یا خسارت جایگزین می‌شود. در کامن‌لا (انگلستان و آمریکا)، تأکید اصلی بر پرداخت خسارت مالی است و دادگاه‌ها کمتر حکم به اجرای عین تعهد می‌دهند. در کنوانسیون بیع بین‌المللی نیز هر سه گزینه‌ی اجرای تعهد، فسخ و خسارت به صورت ساختاری پیش‌بینی شده است.